علیرضا سمیعی
آوینی در ظلمت نیهلیسم نور موعود را می دید. ولی دلخوشی به وعده، عین مهمل نشستن نیست؛ بلکه دست کم به نزد وی کمر همت بستن بود.
آوینی وقتی قلم به دست گرفت که هویت سه پاره ما گرم درهم جوشیدن در امر سیاسی بود. ایران اندیشی در ایستگاه دانشگاه تهران آرام گرفته بود، رجعت به مآثر اسلامی در بازنگری به فلسفه و کلام و فقه شدت داشت و رفته رفته نقد غرب را در آینه منتقدان غربی مدرنیته ترجمه می کردیم. اما این همه در دفتر متخصصینی که سر در تتبع آثار داشتند جداجدا مانده بودند. این چند پارگی هر چند ظاهرا در تاریخ ما رخ داده اما از سر تصادفات تاریخی نیست. بلکه به بحران بنیادینی باز می گردد که دوگانگی نظر و عمل به بار می آورد. به همین علت ما اغلب حساب عمل و نظر را سوا می کردیم. یعنی علوم اسلامی را در کتاب ها روی طاقچه نگه می داشتیم و در وقت عمل، نهادهای متجدد و برنامه های توسعه آمریکایی را به کار می انداختیم و حتی در بازنگری به تاریخ خویش راه شرق شناسی را می رفتیم. اما در همین کار هم چندان توفیق نداشتیم و طرح و نظریه های غربی هم تبدیل به روال های عملی نمی شد.
جدایی نظر و عمل از مسائل اصلی فلسفه است ارسطو که متافیزیک را از یک سو و شعر و اخلاق و سیاست را از سوی دیگر بررسید جدایی آنها را اعتباری می دانست. در تاریخ فلسفه اسلامی دو عنوان حکمت نظری و حکمت عملی جدا ماندند. متفکران بزرگ تاریخ اعم اسلامی یا غربی پیوسته در تب و تاب نشان دادن نسبت این دو بودند. در دوره معاصر مثلا آدرنو و همکارانش با کتاب دیالکتیک روشنگری نگران این هستند که زندگی اجتماعی و سیاسی از روشنگری های علمی در دانشگاه جدا بیافتد. آنها فکر می کنند زندگی روزمره با اسطوره هایی نظیر مصرف و ناسیونالیسم افراطی پیش می رود و دانشمندان در انزوای برج عاج نظری فاسد می شوند. حتی جنگ دوم را از نتایج همین دوگانگی می دانند. لذا شکاف نظر و عمل از انتزائیات فلسفی نیست و نمی توان یک بار برای همیشه آن را طی مقاله یا رساله ای حل و فصل کرد. این جدایی اصلا از مسائل اساسی زندگی است واگر کسی بتواند جامع هر دو جانب باشد به اندازه ای که توفیق یابد، الهام بخش نظر و عمل آینده است.
شهید آوینی در دانشگاه هنر با متفکران غربی آشنا شده بود و بعد از انقلاب به شهادت محمد رجبی، عربی آموخت تا متون اسلامی را فرایادآورد و جانی هنرمند داشت. نثر ساده، سوزان و شوریده اش از ایمانی صاف خبر می داد؛ اما ایمانش به تکرار اوراد و سیر در ادوار گذشته محدود نشد بلکه درد زمانه نیست انگار را چون سبو بر دوش می کشید. توجه به نیست انگاری که وجدان عمیق ترین مردان عصر جدید را می آزرد دمساز رجایی بود که آوینی با انقلاب اسلامی آْن را می چشید. او در ظلمت نیهلیسم نور موعود را می دید. ولی دلخوشی به وعده، عین مهمل نشستن نیست. بلکه دست کم به نزد وی کمر همت بستن بود. فرهاد، که چند سالی همسایه آوینی بوده تعریف کرده که شب ها صدای قرائت و عبادت او را از پنجره می شنیده. کسی که شب تهجد دارد و روز مجله در می آورد، مستند می سازد و نریشن می گوید، جهاد اکبر و جهاد اصغر را به هم آمیخته است. ممکن است نظر و عمل در کتاب های حکمت نظری و حکمت عملی دو گانه باشند ولی در ساحت ایمان یگانه می شوند. زیرا مومن حساب صوم و صلات را از کار و بار جدا نمی کند.
آوینی درباب ژورنالیسم، سینما و تکنولوژی چیز نوشته و در هر مورد وارد عمل شده است. شاید گزین گویه های او به ساختار فلسفی منسجمی منجر نشد اما لحن الهام بخش اش مناسب دوران گذری است که در آن به سر می بریم. قضاوت های او برای ما راهگشا است و هنوز می تواند از اشتباهاتی که امکان دارد در آن بغلطیم بازمان دارد. مثلا مقالات انفطار صورت که در آن، میان نقاشی و گرافیک داوری کرده و گرافیک را بیشتر مناسب دوره انقلابی ما دانسته، جریان فعالی را در همین رشته به راه انداخت و هنوز الهام بخش است.
تصور خامی وجود دارد که دشمنی با تکنولوژی را به سید احمد فردید و از آنجا به هایدگر نسبت می دهد. نظر و عمل آوینی به تنهایی ثابت می کند که بحث از فتنه تکنیک چنان که می گویند خام اندیشانه نیست. آوینی گفته بود (تکنولوژی، فرهنگ شیءات یافته است) اما خودش پشت میز تدوین نشست. کنایه از اینکه هر چند ابزارها واجد تاریخ و فرهنگ و احوالی هستند ولی این بدان معنا نیست که نجس و غیر قابل نفوذاند. هایدگر نیز در مقالاتش خواسته بود به تکنیک و حوالتی که می آورد فکر کنیم و هیج جا از دست کشیدن از زندگی جدید که تکنولوژیک است دم نزده. به نظر آوینی توبه، انسان طاغی را به راه می آورد و انسانی که در راه باشد چه بسا تکنولوژی را نیز توبه دهد. صراحت او در مورد آنچه بدان (ولایت انسان بر تکنیک) می گفت قابل توجه است. مستندهای آوینی از لحاظ ساخت و پرداخت قابل قبول هستند و از قضا سخنی دارند که گفت و گویی الهی است. اگر چنین نبود ما چطور می توانستیم امروز بعد از آن همه زد و خورد با حکومت بعثی در جنگ هشت ساله دوباره به نجف برویم و در کنار برادران عراقی تا کربلا پیاده روی کنیم. تصویرهایی که با دوربینهای معمولی، مستند جنگ ساختند راه اربعین را هموار کرد. حالا دیگر می توان رسوخ در تکنیک را با همین ملاحظه به راحتی دید.
توجه به نیست انگاری و تکنولوژی که از نشانه های آن است در نظر و عمل آوینی به نحوی وارسی شده که طلیعه موعود دارد. انسان با آنچه می سازد خود و آینده اش را بنا می کند. آنچه می سازیم آینده ای را به بار می آورد و جهاد در عراق علیه سلفی گری خونریز آینده ای ست که می توانستیم طلیعه اش را در مجموعه روایت فتح ببینیم.
قلم آوینی به راه های مختلفی رفت ولی چیزی که حالا بعد از چند سال بیشتر به چشم می آید و می تواند ره آموزآینده باشد این است که علم باید سیاسی و در عمل باشد و سیاست و عمل نیز باید علمی و حکمی باشند. هر راهی جز این بنای فساد و تباهی را خواهد گذاشت.
لینک مطلب: https://www.ansarpress.com/farsi/5994
تگ ها:
دلایل قیام امام خمینی/ امام خمینی به مسئله‌ی وابستگی چگونه می‌نگریست؟
